ZAMOŚĆ

Kanclerz Jan Zamoyski (1542 - 1605), a wkrótce też hetman, polityk i wódz, trybun szlachecki i wybitny mąż stanu, któremu zawdzięczało korony trzech kolejnych władców, poza tym twórca ekonomicznej potęgi rodu, postanowił założyć miasto - stolicę przyszłego „państwa zamojskiego”. Jego działalność polityczną, wojskową i gospodarczą poprzedziło humanistyczne wykształcenie, a potem zasłużona opinia wielkiego opiekuna nauki, sztuki i literatury. Nic dziwnego, że obok funkcji rezydencji ordynackiej, centrum gospodarczego, nowoczesnej twierdzy, ośrodka uniwersyteckiego - ambicją fundatora było nadanie miastu również cech dzieła sztuki.


„Perła Renesansu”, „Padwa Północy”, „Miasto Arkad” - to najbardziej znane, najwymowniejsze określenia, którymi zwykło się obdarzać Zamość. „Padwą Północy” nazywany jest dla swoich duchowych związków, przydomek „Miasto Arkad”, oddaje sugestywną atmosferę wielu jego miejsc, nie mniej popularne jest określenie „Perła Renesansu”, chociaż pobrzmiewają tu harmonijnie także inne style. Jaki jest naprawdę Zamość, na jakie miano zasługuje? Przekonajmy się sami. Jest w Polsce kilkadziesiąt miast większych, zasobniejszych od Zamościa. A jednak tylko nieliczne z nich - poza królewskim Krakowem oczywiście - mogą równać się z naszym miastem. Czemu zawdzięcza tę wyjątkowość? Sprawiły to przetrwałe w murach kanclersko-hetmańskiego grodu: piękno, sztuka, echa barwnej przeszłości. Stanowi on unikatowy na skalę światową zespół urbanistyczno-architektoniczny. To te walory zadecydowały, iż od 1992 r. Zamość znajduje się wśród prawie stu miast wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, a w kraju wyróżniony został w elitarnym gronie miast - Pomników Historii.


Akt lokacyjny Zamościa ogłoszony został 10 kwietnia 1580 r. Potwierdził lokację i uzupełnił dodatkowymi przywilejami król Stefan Batory, serdeczny przyjaciel Zamoyskiego. W tym czasie Morando rozplanował już miasto i kierował szeroko zakrojonymi pracami budowlanymi. Spis z 1591 roku stwierdził istnienie powstałych w okresie 11 lat - 217 domów i tylko 26 pustych parceli. Częste pożary powodowały potem znaczne wahanie liczby domów. Największy rozkwit przeżywało miasto do połowy XVII wieku. Przy hetmanie i jego następcy skupiały się sfery dworskie i akademickie oraz liczne duchowieństwo. Mieszczanie bogacili się na handlu i rzemiośle. Specyficznej atmosfery przydawali miastu znajdujący tu życzliwe przyjęcie Ormianie, Grecy i Żydzi. Trafił Zamość na karty historii, a dalej i literatury, jako silna i nowoczesna twierdza.


Oblężenia, ich kroniki to jedne z najpiękniejszych kart w dziejach miasta. Na swój chrzest bojowy, najsilniejsza obok Kamieńca twierdza tamtego czasu, czekała do 1648 roku, gdy pod miasto ściągnęły wojska Chmielnickiego. Zamość opierał się przez kilkanaście dni osiemdziesięciotysięcznej armii Bohdana Chmielnickiego, zatrzymując jej dalszy marsz w głąb kraju. W 1656 roku miało miejsce, opisane na kartach „Potopu”, oblężenie Zamościa przez Szwedów. Tym razem wojska Karola Gustawa zrezygnowały już po kilku dniach ze zdobycia miasta. Jeszcze tylko Jasna Góra oparła się Szwedom. Kolejne oblężenia przeżywa Zamość w czasie Wojny Północnej w latach 1702-1715, wtedy to broniła się twierdza ze zmiennym szczęściem na przemian przed atakami wojsk szwedzkich, rosyjskich i saskich. Zamość przypłaca te niespokojne czasy grabieżami i kontrybucjami. Gdy miasto znalazło się pod zaborem austriackim, w 1809 zdobyte zostało wciągu paru nocnych godzin przez wojska polskie księcia Józefa Poniatowskiego szybkim, brawurowym atakiem. Przykładem wyjątkowego heroizmu obrońców twierdzy był rok 1813. Pod dowództwem Maurycego Haukego bohaterski garnizon aż osiem miesięcy stawiał opór wojskom rosyjskim, pomimo straszliwego głodu i chorób. W 1831 roku jeszcze raz stał się Zamość miejscem wielomiesięcznej obrony, równie pięknej jak poprzednia. Załoga, gdy zdano sobie sprawę z bezcelowości dalszego oporu, poddała się jako ostatnia placówka powstania listopadowego.



Po śmierci trzeciego ordynata „Sobiepana”, męża późniejszej królowej Polski „Marysieńki” Sobieskiej, gród utracił jednak spokój, stał się terenem walki o ordynację między krewnymi zmarłego. W XVIII wieku nastąpił upadek miasta. Gdy zabrakło warunków do handlu na wielką skalę, opuścili Zamość bogaci kupcy. Liczba mieszkańców wynosiła około 5 tysięcy, a liczba domów dochodziła do trzystu. Gdy przyszły lata zaborów, strategiczne znaczenie zahamowało całkowicie jego rozwój. Z czasem Zamość stał się miastem rządowym, a do heroicznej sławy twierdzy doszła posępna karta ciężkiego warownego więzienia. W twierdzy zamojskiej w latach 1824-26 więziony był działacz patriotyczny mjr Walerian Łukasiński. Po kasacie twierdzy, miasto zaczęło się rozwijać i z końcem wieku XIX osiągnęło liczbę 10 tysięcy mieszkańców. W wiek dwudziesty Zamość wchodził jako niewielkie prowincjonalne miasteczko, a już w latach międzywojennych był ważnym ośrodkiem ponadpowiatowym, znanym szczególnie z interesujących inicjatyw kulturalnych. W 1939 r. w Zamościu mieszkało 28 tysięcy ludności. 13 września 1939 r. do Zamościa weszły wojska niemieckie. A już w październiku dokonano w Rotundzie pierwszych egzekucji. Jednocześnie władze niemieckie przystąpiły do organizowania tam obozu przejściowego. Pierwszymi ofiarami była miejscowa inteligencja. Kilkusetosobową grupę ludzi wywieziono do obozów koncentracyjnych. W lipcu 1940 r. Rotunda stała się miejscem straceń. Wyniszczone przez okupacje miasto straciło aż 40% mieszkańców.


Zamość żyje nie tylko przeszłością, sławą miasta o wyjątkowych walorach urbanistyczno-architektonicznych. Na uwagę zasługują współczesne przedsięwzięcia kulturalne Zamościa. Nieprzerwanie od roku 1976, na początku lata gości czołowe teatry polskie. Specyfiką Zamojskiego Lata Teatralnego jest wykorzystywanie jako tła miejscowej architektury. Do historii teatru przeszły plenerowe inscenizacje szekspirowskie. Swoją wierną publiczność mają Międzynarodowe Spotkania Wokalistów Jazzowych oraz druga tego typu znana w kraju impreza „Jazz na Kresach”. Biorą w nich udział uznane gwiazdy muzyki jazzowej. Spośród innych cyklicznie odbywających się w Zamościu wydarzeń warto wymienić Jarmark Hetmański, Miedzynarodowy Festiwal Zespołów Folklorystycznych "Eurofolk", Festiwal Wszystko Gra w Zamościu, Zamojski Piknik Historyczny oraz Widowisko Historyczne "Szturm Twierdzy Zamość", Zamojski Festiwal Filmowy "Spotkania z Historią".

Andrzej Kędziora „Spacerkiem po Zamościu”